Postępowanie przed sądem / Czy świadek może złożyć zeznania na piśmie?
Powołanie do złożenia zeznań w charakterze świadka najczęściej będzie się wiązało z koniecznością stawiennictwa w sądzie. Artykuł 271 kodeksu postępowania cywilnego ustanawia zasadę, zgodnie z którą świadek składa zeznania ustnie, zaczynając od odpowiedzi na pytania przewodniczącego, co i z jakiego źródła wiadomo mu w sprawie, po czym sędziowie i strony mogą w tymże przedmiocie zadawać mu pytania. Do momentu wejścia w życie nowelizacji przepisów KPC z 4 lipca 2019 r., składanie przez świadka zeznań na piśmie mogło nastąpić wyjątkowo i ograniczało się do osób niemych lub głuchych (§ 2). Wspomniana nowelizacja rozszerzyła możliwość składania pisemnych zeznań, co w zamierzeniu ma przyczynić się do usprawnienia postępowania.
Kiedy możliwe jest złożenie zeznań na piśmie?
Zgodnie z art. 271 (1) kpc, wprowadzonym na mocy ostatniej nowelizacji, możliwość złożenia pisemnych zeznań dotyczy każdego świadka, przy czym warunkiem jest wydanie przez sąd stosownego postanowienia w tym przedmiocie.
O ile w przypadku ustnych zeznań istnieje możliwość odstąpienia od odebrania od świadka przyrzeczenia za zgodą stron, o tyle złożenie pisemnych zeznań każdorazowo wiąże się ze złożeniem przez świadka przyrzeczenia, poprzez złożenie przez niego podpisu pod tekstem przyrzeczenia.
Świadek jest obowiązany złożyć tekst zeznania w sądzie w terminie wyznaczonym przez sąd. Może to nastąpić poprzez złożenie tekstu zeznania bezpośrednio w biurze podawczym sądu , a także poprzez nadanie przesyłki zawierającej tekst zeznania w placówce Poczty Polskiej lub w placówce pocztowej operatora świadczącego pocztowe usługi powszechne w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej.
Konsekwencje niezłożenia zeznań
Podobnie jak w przypadku uchylania się przez świadka od złożenia ustnych zeznań na rozprawie w sądzie, również niezastosowanie się do postanowienia sądu nakładającego na świadka obowiązek złożenia zeznań na piśmie niesie za sobą negatywne konsekwencje w postaci skazania świadka na grzywnę do 3 tysięcy złotych. Przepis art. 271 (1) kpc in fine nakazuje odpowiednie stosowanie art. 274 § 1 kpc i 276 kpc, z czego wynika, że skazanie świadka na grzywnę może nastąpić w przypadku:
-
nieusprawiedliwionego niezłożenia zeznań na piśmie we wskazanym przez sąd terminie, przy czym sąd może ponowić wezwanie do złożenia zeznań, a jeżeli świadek po raz wtóry nie zastosuje się do polecenia sądu, może zostać ponownie skazany na grzywnę do 3 tys. zł;
-
nieuzasadnionej odmowy złożenia przez świadka zeznań lub przyrzeczenia.
Artykuł 276 § 2 kpc przewiduje jeszcze dalej idącą represję, a mianowicie możliwość nakazania przez sąd aresztowania świadka na czas nieprzekraczający tygodnia, oprócz zasądzonej od niego grzywny. Uchylenie aresztu nastąpi gdy świadek złoży zeznanie lub przyrzeczenie albo jeżeli sprawa została zakończona w instancji, w której miał być przeprowadzony dowód z zeznania danego świadka.
Zgodnie z art. 394(1)a § 6 kpc, na postanowienie sądu o skazaniu świadka na grzywnę, zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka oraz odmowę zwolnienia świadka od grzywny lub przymusowego sprowadzenia, przysługuje zażalenie do innego składu sądu rozpoznającego sprawę (tzw. zażalenie poziome).
Kiedy warto wnosić o umożliwienie złożenia zeznań na piśmie?
Składanie zeznań na piśmie niewątpliwie niesie za sobą szereg ograniczeń w stosunku ustnych zeznań na rozprawie – wiąże się bowiem z brakiem możliwość skontrolowania przez sąd autentyczności zeznań a w konsekwencji ich wiarygodności, a także brakiem możliwości zadawania dodatkowych pytań w celu wyjaśnienia lub doprecyzowania określonych kwestii. Jednocześnie jednak, złożenie zeznań w formie pisemnej niekiedy będzie najkorzystniejszym, a nawet jedynym możliwym sposobem na pozyskanie dowodu ze źródła dowodowego w postaci danego świadka. Taka sytuacja może zachodzić np. wówczas, gdy świadek zamieszkuje na stałe w znacznej odległości od sądu prowadzącego sprawę i z różnych przyczyn nie jest w stanie stawić się w siedzibie sądu (przykładowo – ze względów zdrowotnych lub z uwagi na trudności komunikacyjne).
Wydaje się, że tryb składania zeznań przez świadków, przewidziany w art. 271 (1) kpc, może zyskać szczególne znaczenie w obecnej sytuacji, związanej z pandemią koronawirusa, gdy sądy działają w ograniczonym zakresie a większość rozpraw została odwołana. W wielu przypadkach nakazanie świadkom złożenia zeznań na piśmie umożliwi sądom dalsze procedowanie i pozwoli – przynajmniej częściowo – uniknąć nagromadzenia spraw po ponownym otwarciu sądów.
Alternatywy wobec pisemnych zeznań
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują alternatywne tryby przesłuchania świadka w „klasyczny”, ustny sposób, nawet jeżeli nie może się on stawić w siedzibie sądu prowadzącego sprawę.
Jeżeli świadek zamieszkuje na terytorium Polski, istnieje możliwość przeprowadzenia dowodu z zeznań świadka w trybie tzw. pomocy sądowej (art 235 kpc). Świadek, który został wezwany do złożenia zeznań w sądzie znajdującym się w znacznej odległości od swojego miejsca zamieszkania lub nie ma możliwości przyjazdu do tego sądu (np. opiekuje się małym dzieckiem), może złożyć do tego sądu wniosek o zlecenie przeprowadzenia dowodu ze swoich zeznań przez sąd właściwy dla jego miejsca zamieszkania (tzw. sąd wezwany). Ewentualnie, sąd prowadzący sprawę może zlecić przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka jednemu z członków składu orzekającego (tzw. sędzia wyznaczony) lub przesłuchać świadka przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających dokonanie tej czynności na odległość.
Co więcej, zgodnie z art. 263 kpc, świadka, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, niepełnosprawności lub innej niedającej się usunąć przeszkody, przesłuchuje się w miejscu jego pobytu. Taki tryb, choć pozwala na bezpośrednie przeprowadzenie dowodu, a przez to pełniejszą kontrolę wiarygodności zeznań świadka, wiąże się dla sądu ze znacznymi utrudnieniami w postaci konieczności dojazdu poza siedzibę sądu.
Natomiast obywatele polscy mieszkający za granicą, którzy zostali powołani do złożenia zeznań w charakterze świadka, mogą złożyć do sądu prowadzącego sprawę wniosek o przeprowadzenie tej czynności przez konsula RP, pełniącego funkcje w danym państwie (art. 1134 kpc). Wówczas przesłuchanie świadka odbywa się w siedzibie konsula, który zadaje świadkowi pytania nadesłane przez sąd, strony i ich pełnomocników, a następnie, po zakończonej czynności, przekazuje protokół zawierający zeznania świadka do sądu w Polsce.
Możliwość składania pisemnych zeznań w postępowaniu karnym
Jedną z naczelnych zasad procesu karnego jest zasada bezpośredniości, która wymaga, aby sąd bezpośrednio, osobiście, zetknął się z każdym dowodem, który stanowić będzie podstawę wyrokowania. Celem jest zminimalizowanie ryzyka zniekształcenia dowodu, a także umożliwienie sądowi dokonania wszechstronnej, pełnej oceny zgromadzonego materiału dowodowego. Nie ulega wątpliwości, że zasada bezpośredniości w szczególny sposób dotyczy osobowych źródeł dowodowych – świadków, biegłych i stron postępowania – w przypadku których równie istotnych informacji, co sama treść depozycji, może dostarczać sposób ich składania. Niejednokrotnie „podejrzane” zachowanie świadka w czasie składania przez niego zeznań (widoczny, nadmierny niepokój, liczne sprzeczności w zeznaniach, zasłanianie się niepamięcią, różnego rodzaju komunikaty pozawerbalne) będzie prowadziło do uznania przez sąd takich zeznań za niewiarygodne. Tego rodzaju ocena nie może być przeprowadzona w przypadku zeznań złożonych na piśmie.
W aktualnym stanie prawnym możliwość złożenia wyjaśnień na piśmie dotyczy wyłącznie podejrzanego na etapie postępowania przygotowawczego. W myśl art. 176 kpk, na żądanie podejrzanego lub jego obrońcy, podejrzanemu należy umożliwić w toku przesłuchania złożenie wyjaśnień na piśmie; jednakże, zgodnie z § 3 wskazanego przepisu, przesłuchujący może z ważnych powodów odmówić zgody na złożenie przez oskarżonego wyjaśnień na piśmie. Wówczas pozostaje możliwość składania wyjaśnień ustnych.
Poza powyższym przypadkiem, kodeks postępowania karnego dopuszcza pisemne składanie zeznań lub wyjaśnień w kilku sytuacjach, m.in.:
-
w toku rozprawy odwoławczej (art. 453 § 2 kpk); zeznania lub wyjaśnienia złożone w tym trybie podlegają odczytaniu na rozprawie;
-
art. 56 § 4 kpk dopuszcza przedstawienie pisemnego stanowiska przez oskarżyciela posiłkowego, jeżeli ten nie bierze udziału w postępowaniu ze względu na ograniczenie przez sąd liczby oskarżycieli posiłkowych. Takie stanowisko należy złożyć w ciągu 7 dni od daty doręczenia postanowienia o ograniczeniu liczby oskarżycieli posiłkowych;
-
art. 200 § 1 kpk stanowi, że opinia biegłego, w zależności od polecenia organu, który zleca jej sporządzenie, może mieć formę ustną lub pisemną. Dotyczy to zarówno pierwszej opinii w sprawie, jak również opinii uzupełniającej;
-
zgodnie z art. 91 kpk, oświadczenia na piśmie może składać dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej;
-
możliwość złożenia pisemnych wyjaśnień przewiduje również art. 270 kpk, dotyczący posiedzenia sądu w sprawie przepadku poręczenia.